საქართველოში მევენახეობა და მეღვინეობა თავის საწყისს საუკუნეთა
სიღრმეში იღებს:ყურძნის წიპწების და ვაზის სხვა ორგანოების ნაშთების მრავალრიცხოვანიარქეოლოგიური აღმოჩენები, მევენახეობასთან დაკავშირებული სამეურნეო ყოფისეთნოგრაფიული და არქიტექტურული ძეგლები; ველური ვაზის - კულტურული ვაზისუშუალო წინაპრის გავრცელება საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე და ადგილობრივივაზის ჯიშმრავლობა იმის დასტურია, რომ ჩვენი ქვეყანა ვაზის წარმოშობისა დაგაკულტურების ერთ-ერთ უძველესი კერაა მსოფლიოში. ეს ფაქტი, დღეს აღიარებულიაროგორც ქართველი, ასევე მრავალი უცხოელი მკვლევარის მიერ.
ვაზის ჯიშების ხნოვანება/სიძველე: სწორედ დიდი სიძველის და შემორჩენილხელნაწერთა მცირე რაოდენობის გამო, დღეს არსებული ვაზის ჯიშების ზუსტიხნოვანების დადგენა გაძნელებულია. აკად. ივანე ჯავახიშვილი ლინგვისტური ანალიზისსაფუძველზე რქაწითელის არსებობას I-V საუკუნეებში ვარაუდობს, ხოლო ხიხვსრქაწითელზე ძველად თვლის; აკად. სოლომონ ჩოლოყაშვილი ჩატარებულიაგრონომიულ-ისტორიულ-ლინგვისტური ანალიზის საფუძველზე მიდის იმ დასკვნამდე,რომ XII საუკუნეში უკვე არსებობდნენ ჯიშები: რქაწითელი, საფერავი, ბუდეშური,ჩინური და სხვა. სულხან-საბა ორბელიანს (XVIIს.) "სიტყვის კონაში" შეტანილი აქვსჯიშები ბუდეშური, კამური, კიჩირი და ქველოური; ვახტანგ VI (XVII ს.) "დასტურლამაში"იხსენებს საფერავს; ვახუშტი - ჯიშ ზერდაგს.
ვაზის ქართული ჯიშების სიმრავლე: საქართველო უნიკალურია იმით, რომ აბორიგენულიჯიშების საერთო რაოდენობა, ნ. კეცხოველის, დ. ტაბიძისა და მ. რამიშვილის"საქართველოს ამპელოგრაფიის" (1960) მიხედვით 525 დასახელებას შეადგენს დაერთ-ერთი უმდიდრესია მსოფლიოში.
ეს ჯიშური მრავალფეროვნება, ხანგრძლივი ხალხური სელექციის შედეგადაა შექმნილისხვადასხვა ისტორიულ-გეოგრაფიულ რეგიონებში, განსაკუთრებულნიადაგურ-ეკოლოგიურ პირობებში და წარმოდგენილია საღვინე, საღვინე-სასუფრე დასასუფრე ფერად და თეთრყურძნიანი ჯიშების ერთობლიობის სახით.
ვაზის ქართული ჯიშების შეგროვება კოლექციებში (ისტორია): საქართველოს ვენახებში,სხვადასხვა მიზეზების გამო დღეს უკვე აღარ გვხვდება ყველა 525 ჯიში, თუმცა მათიშეგროვება-შენარჩუნების, შესწავლის და შემდგომი გამოყენების მიზნით ცვალებადიეკოლოგიური და საბაზრო პირობების გათვალისწინებით აუცილებელია. ამჟამად დაცვისაპრობირებული ფორმა არის მინდვრის კოლექცია, სადაც თითოეული ჯიში რამდენიმემცენარით არის წარმოდგენილი.
საქართველოში ვაზის ჯიშების შეგროვება მინდვრის კოლექციებში XIX საუკუნიდანიწყება. 1890 წელს დაარსებულ მევენახეობის საქარის საცდელ სადგურში (აქედან იღებსსათავეებს მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობოს ინსტიტუტის ისტორია) ვ.სტაროსელსკის მიერ გაშენებული იქნა იმერული ჯიშების პირველი კოლექცია. საქმიანობაგანსაკუთრებით გაფართოვდა XX საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან, როდესაცსაქართველოში (ქ. თელავი) დაარსებულმა მევენახეობისა და მეღვინეობის საკავშიროინსტიტუტმა მოაწყო ექსპედიციები ვაზის ადგილობრივი ჯიშების მოსაძიებლად დაშეკრებილ მასალას თავი მოუყარა თელავის კოლექციაში. სამუშაო აკად. ნ. ვავილოვის მიერდაწყებული გენეტიკური რესურსების შეგროვება-შესწავლის გაგრძელებას წარმოადგენდამევენახეობაში. სწორედ ამ პერიოდში მოხდა ვაზის ქართული ჯიშების მაქსიმალურირაოდენობის გამოვლენა და შეგროვება.
იქედან მოყოლებული, საქართველოში არსებობდა სხვადასხვა სიდიდის კოლექციები,სადაც ქართულ ჯიშებთან ერთად ვაზის უცხოური ჯიშებიც იყვნენ დაცული. გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოს საქართველოში რამდენიმე დიდი (დიღომი,მუხრანი, თელავი, გუდაუთა) და მცირე ქართული ჯიშებისა და ვაზის ველური ფორმებისკოლექცია არსებობდა.
XX საუკუნის ბოლოს საქართველოში შექმნილმა ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმავითარებამ თავისი უარყოფითი გავლენა იქონია სახელმწიფო დაფინანსებაზე მყოფკოლექციების მდგომარეობაზე: სრულად განადგურდა გუდაუთის კოლექცია; მოგვიანებითიგივე ბედი ეწია დიღმის კოლექციას; მძიმე ფიტოსანიტარული მდგომარეობა შეიქმნამუხრანის და თელავის კოლექციებში. საბოლოოდ, მწვავედ დადგა საკითხი ვაზისქართული გენოფონდის გადარჩენის შესახებ.
Bioversiti international (ყოფილი IPGRI) - ის პროექტი: ახალი საუკუნის დასაწყისიდანსაერთაშორისო ორგანიზაციებმა, რომლებიც აღიარებენ ვაზის ქართული გენოფონდისმნიშვნელობას მსოფლიო მევენახეობისათვის, გაეცნენ რა მათი დაცვის რელობასსაქართველოში, გამოხატეს ფინანსური მხარდაჭერის სურვილი ქართული საგანძურისგადასარჩენად, რისთვისაც მათ დიდ მადლობას მოვახსენებთ ქართველი ხალხის სახელით.აქ უპირველეს ყოვლისა უნდა აღინიშნოს მცენარეთა გენეტიკური რესურსებისსაერთაშორისო ინსტიტუტის Bioversiti international (ყოფილი IPGRI) /რომი, იტალია/სამწლიანი სახელმწიფოთაშორისი პროექტი "ვაზის გენეტიკური რესურსების კონსერვაციადა მდგრადი გამოყენება კავკასიაში და შავი ზღვის ჩრდილოეთ რეგიონებში", რომელიცოფიციალურად გაიხსნა თბილისში 2003 წლის შემოდგომაზე. პროექტს კოორდინირებსBioversiti international-ის ევროპის ოფისი (დირექტორი დოქტ. ი. ტუროკი) დააფინანსებს ლუქსემბურგის მთავრობა. სამეცნიერო პარტნიორებად წარმოდგენილია:მილანის უნივერსიტეტი, გაბრიელ ლიპმანის სახელობის სამეცნიერო ცენტრი(ლუქსემბურგი), რომის არქეობოტანიკის ლაბორატორია, ევროპის თანამშრომლობისპროგრამა მცენარეთა გენეტიკური რესურსების ქსელებისათვის (ECP/GR). პროექტსახორციელებს ექვსი ქვეყანა: აზერბაიჯანი, საქართველო, სომხეთი, რუსეთი, უკრაინა დამოლდავეთი.
პროგრამის მიზანია ვაზის ადგილობრივი გენეტიკური რესურსების იდენტიფიკაცია,მობილიზაცია, კონსერვაცია და გამოყენება, რამაც ხელი უნდა შეუწყოს მევენახეობისმდგრად განვითარებას ქვეყანაში. პროექტი ითვალისწინებს ვაზის ადგილობრივი ჯიშებისდა ველური ვაზის ფორმების შეგროვებას, დაცვას, აღწერას და შესწავლას თანამედროვემეცნიერულ დონეზე; ერთობლივი კვლევების ჩატარებას, ადგილობრივი გენოფონდებისპოტენციალის წარმოჩინებას, ახალგაზრდა მეცნიერთა სტაჟირებას და სხვა.
ვაზის კოლექციები: ვაზის ქართული გენოფონდის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, Bioversiti international-ის საერთაშორისო პროექტის ფარგლებში მიღებული იქნაგადაწყვეტილება, ქართული ჯიშების ახალი კოლექციის გაშენების შესახებ, მათი დაცვისადა შემდგომი მეცნიერული შესწავლისათვის. ამ მიზნით ახალი კოლექციის გაშენებადაიწყო ინსტიტუტის ვაშლიჯვრის ექსპერიმენტულ ბაზაზე. პირველი ნარგაობა 2003წელს დაფუძნდა, იმ დროს საქართველოს ძველ კოლექციებში (დიღომი, მუხრანი,თელავი) ჯერ კიდევ არსებული, მაგრამ დაკარგვის საფრთხის ქვეშ მყოფი 218 ჯიშით. 2004-2005 წელს აქვე დაირგო იტალიის და მოლდავეთის მევენახეობა-მეღვინეობისეროვნული ინსტიტუტის მიერ უსასყიდლოდ გადმოცემული, მათ კოლექციებში დაცულიქართული ჯიშები, რომლებიც საქართველოში უკვე აღარ არსებობდნენ. 2005 წლისბოლოს უკრაინის ვაზისა და ღვინის ეროვნული ინსტიტუტიდან "მაღარაჩი" (იალტა)საქართველოში დაბრუნებული იქნა ასევე უსასყიდლოდ გადმოცემული 45 ქართულიჯიში.
საქართველოს მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტის ვაზისკოლექციები, ჩვენი ევროპელი პარტნიორი ორგანიზაციებისათვის წარმოადგენს ამოსავალპუნქტს, სადაც ხორციელდება გენოფონდის ახლებური შესწავლა და აღწერაამპელოგრაფიის, მოლეკულური გენეტიკის მეთოდების გამოყენებით, მიკრომეღვინეობისთვალსაზრისით, რაც საშუალებას იძლევა თანამედროვე მეთოდების გამოყენებითშეფასებული იქნეს ვაზის ქართული ჯიშების პოტენციალი, გენეზისი მსოფლიოგენოფონდთან კავშირში, ვაზის მცენარის წარმოშობა-გაკულტურების საკითხში.
ვაზის ქართული ჯიშების შესწავლა: ვაზის ქართული ჯიშების მეცნიერული შესწავლასათავეს XIX საუკუნიდან იღებს ფ.კოლენეტის (1845) მიერ გამოქვეყნებული ჯიშებისაღწერით. აქედან მოყოლებული დღემდე ძნელია იმ მკვლევართა ზუსტი რიცხვისჩამოთვლა, რომლებიც ვაზის ქართული ჯიშების შესწავლით იყვნენ დაკავებული ჩვენთანთუ საზღვარგარეთ. ასევე გრძელია სია სამეცნიერო დაწესებულებისა, რომელთა შორისსაქართველოში მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტია ლიდერი,თავისი საცდელი სადგურებით. მიმდინარე საუკუნის დასაწყისში ვაზის ქართულიგენოფონდის გამოკვლევას იწყებს მილანის უნივერსიტეტის აგრონომიული ფაკულტეტი(იტალია): 150 ქართული ჯიში და 10 ველური ფორმა უახლესი მეთოდების გამოყებითიქნა შესწავლილი ინსტიტუტის მეცნიერ-მუშაკის დ.მაღრაძის სტაჟირების პროგრამისფარგლებში.
მიღებული შედეგები წარდგენილი იქნა ქ.უდინეში (იტალია) ჩატარებული ვაზისგენეტიკასა და სელექციის მე-9 საერთაშორისო სიმპოზიუმზე (2006წ.).
მოლეკულური გენეტიკის მეთოდებით ვაზის ქართული ჯიშების და ველური ფორმებისკვლევა გააგრძელდა საფრანგეთის მონპელიეს კვლევით ცენტრში, ფრანგულ-კავკასიურიპროექტის EKO-NET-ის ფარგლებში (2007 წ.), სადაც ჩვენი თანამონაწილეობითშესწავლილი იქნა 100 ჯიში და ველური ფორმა.
კვლევის შედეგები ასახვას ჰპოვებს ვაზის ქართული ჯიშების ამპელოგრაფიულ დაგენეტიკურ დახასიათებაში, ჯიშების ახალ კლასიფიკაციაში, ვაზის კულტურისწარმოშობის და მსოფლიოში გავრცელების შესწავლის საქმეში.
მილანის უნივერსიტეტის მიერ იტალურ ენაზე გამოცემული იქნა ამპელოგრაფია, სადაცშეტანილია ვაზის 44 ქართული ჯიშის სრული აღწერილობა, ხოლო 115 ჯიშიწარმოდგენილია ფოტოსურათების სახით.
ვაზის ქართული ჯიშების მონაწილეობა სელექციურ პროგრამებში: XX საუკუნის ქართველსელექციონერთა მუშაობის შედეგად ძველი ქართული ჯიშების მონაწილეობითგამოყვანილი იქნენ ახალი სელექციური ჯიშები და საძირეები, გამოყოფილნი იქნენმაღალპროდუქტიული კლონები, რითაც გამდიდრებულია ვაზის ქართული გენოფონდი.მაღალხარისხოვანი ქართული აბორიგენული ჯიშები - საფერავი, რქაწითელი, თავკვერი,ხარისთვალა, კოლხური, ჩინური, მწვანე კახური, მხარგრძელა, ხიხივი, გორულა, ალმურაშავი, ქისი, ქართული თითა - სხვა ქვეყნის სელექციონერებმაც ფართოდ ჩართეს თავიანთსასელექციო პროგრამებში.
ვაზის ქართული ჯიშების მომავალი ჩვენი ქვეყნის მევენახეობაში: ძველი ქართულიჯიშები არ არის მხოლოდ წარსულის ნაშთი, ეს არის საქართველოს მევენახეობის აწყმო დამომავალი. საქართველოს კანონის "ვაზისა და ღვინის შესახებ" მიხედვით დღეისათვისსაქართველოს მევენახეობის რაიონებში რეკომენდირებული 34 საღვინე ჯიშიდან 27 (79.4%) ძველი ქართული ჯიშია /ავასირხვა, ალადასტური, ალექსანდროული, გორულიმწვანე, კაპისტონი თეთრი, კაჭიჭი, ქისი, კრახუნა, მწვანე კახური და მისივე კლონი N12,მუჯურეთული, ოცხანური საფერე, ოჯალეში, ორბელური ოჯალეში, საფერავი - მისივეკლონი N359, საფერავი ბუდეშურისებრი, თავკვერი, უსახელოური, ციცქა, ცოლიკოური,წულუკიძის თეთრა, შავკაპიტო, ჩინური, ჩხავერი, ხიხვი,/; 13 სასუფრე ჯიშებს შორის 8ჯიში (57.2%) ძველი და ახალი ქართული სელექციური ჯიშებია; რეკომენდირებულიააგრეთვე სამი საძირე, გამოყვანილი რქაწითელისა და ხარისთვალა შავის მონაწილეობით.
ვაზის ქართული ჯიშების მნიშვნელობა და აღიარება: ვაზის ქართული ჯიშები არისქვეყნის, ერის, ყველა ქართველის მონაპოვარი და საკუთრება. პროფ. რევაზ რამიშვილიმათ "ისტორიის ცოცხალ ძეგლებს" უწოდებდა. ცნობილი ქართველი მეცნიერი მაქსიმერამიშვილი წერდა: "...რქაწითელის, საფერავის, თავკვერის, ცოლიკურის, ოჯალეშისჩხავერის, ალექსანდროულის და სხვათა შექმნაზე იმდენი შრომაა გაწეული, რამდენიცსვეტიცხოვლის, გელათის, გრემის, იყალთოს და სხვა ისტორიული ქმნილებებისაღმშენებლობაზე. ჩვენი ვალია დავიცვათ, განვავითაროთ და მომავალ თაობებს შევუნახოთისინი".
მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის ინსტიტუტი ის ერთადერთისამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულებაა ქვეყანაში, რომელიც ახორციელებს ეროვნულიმნიშვნელობის პროექტს - უნიკალური ქართული ვაზისა და ხეხილის საკოლექციონარგაობების შენარჩუნება-გაფართოებას; ინსტიტუტის რეგიონალურსაცდელ-საკონსულტაციო ცენტრებში (თელავი, გორი და ზესტაფონი) განთავსებას, მათმუდმივ ადგილზე დამკვიდრებას; რათა ზიანი არ მიადგეს ქვეყნის ძირძველი დადღევანდელობისათვის უმნიშვნელოვანეს დარგებს, საქართველოსბიომრავალფეროვნებას, როგორც ქართული ეკონომიკისა და ცივილიზაციის განუყოფელკუთვნილებას. ქართული ღვინის წარმოების და ხარისხის გაუმჯობესების უკიდეგანოსანედლეულო ბაზას.
ინფორმაცია მოდზიებულია www.vinoge.com-დან
